Stinkende waterstad

[citaat]

‘Den stank van de Amsterdamsche grachten te beschrijven zou eene volslagene onmogelijkheid zijn. De geuren van Keulen zijn tot een spreekwoord geworden: die van Amsterdam behoorden in ene eigene geschiedenis beschreven te worden.’

Een Engelsman in 1877.

Tot ver in de 20e eeuw konden de grachten op zomerse dagen een onaangename geur verspreiden. Oogstrelend, maar weerzinwekkend riekend. Dat is niet zo raar als je bedenkt dat tot 1987 de drollen vanuit de chique grachtenpanden zo de gracht indreven.

Er zijn betere plekken te bedenken om een stad tot ontwikkeling te laten komen. De stad is aangelegd midden in een moerasgebied, niet de meest gunstige ondergrond voor bebouwing. Noch voor de gezondheid: ‘De vochtige uitwasemingen van de moerassige grond en van de grote hoeveelheid water, waardoor Amsterdam overvloedig overspoeld wordt, maakt dat de dampkring gedurende drie kwart van het jaar nevelachtig en dik is,’ schrijft L.A.C. Hesse in 1809 in Het tegenwoordig Amsterdam. Hij waarschuwt dat het ‘voor vreemdelingen, die deze voor de eerste maal inademen, nadelig en schadelijk is.’

De slappe veengrond maakte het noodzakelijk dat bij elke uitbreiding van de stad grachten werden gegraven om materiaal voor ophoging te krijgen en om voor voldoende afwatering te zorgen. De huizen werden op een fundering van houten palen gebouwd. Datgebeurt nu niet meer, maar nog steeds wordt Amsterdam grotendeels overeind gehouden door miljoenen boomstammen die door de natte veengrond zijn gedreven tot op de ruim tien meter daaronder liggende zandlaag. ‘Ik ken een stad waarvan de bewoners als kraaien wonen op de toppen van bomen,’ schreef Erasmus.

Drinkwater

In het begin was het water zo schoon dat het zelfs gedronken kon worden. Echter, hoe meer mensen, hoe meer afval. En geen vuilnisophaaldienst of riolering. Niet alleen huishoudelijk afval, mest en slachtafval werden in Het IJ, de Amstel en de grachten gestort, maar ook dode beesten. En ook alle fecaliën gingen rechtstreeks het water in.

Al snel werden er hoge straffen opgelegd voor wildplassen en het bevuilen van het grachtenwater. Er werden regels opgesteld voor het ophalen van huisvuil. En er werden strenge eisen opgelegd aan vervuilende beroepen zoals leerlooiers en lakenververs. Huiden mochten alleen in de buitenste grachten worden geweekt.

Een keur uit 1413 verbiedt dode beesten, slachtafval, mest en dergelijke in Het IJ, de Amstel of de grachten te gooien. In 1530 mag er geen huisvuil, poep en urine in de gracht worden gedeponeerd, dit moet worden begraven. Evenals dode honden en katten.

‘De stank heeft menige bezoeker het verblijf bedorven,’ schrijft G.L. Rumpelt, hoogleraar in de veeartsenijkunde, in 1799 tijdens een bezoek aan Amsterdam. En Evert Maaskamp maakt een bezoek aan Amsterdam in de zomer weinig aantrekkelijk voor de lezers van zijn The travellers guide through the United Netherlands (1816) als hij schrijft dat de grachten ‘in het warme zomerseizoen weerzinwekkende dampen uitstoten.’

Pas in 1870 werden voor het eerst grootschalige en systematische rioleringen aangelegd.

Het dempen van grachten aan het einde van de 19e eeuw gebeurde dan ook vooral vanuit hygiënisch oogpunt. Grachten in de Jordaan konden onvoldoende doorspoelen. Bij laag water vielen sommige grachten droog en was zichtbaar wat voor smerigheid er te vinden was. Tyfus, cholera en malaria waren ziektes die nauw verbonden waren met de verontreinigde grachten. Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw zijn zes van de elf grachten in de Jordaan gedempt. Aanvankelijk vanwege gezondheidsredenen. Later werden grachten straten om aan het toenemende autoverkeer plaats te bieden, in totaal zijn er circa zeventig grachten verdwenen.

Om aan drinkwater te komen werd regenwater opgevangen en er werd schoon water aangevoerd per schip vanaf de Vecht en het Gein. Na 1789 laat het stadsbestuur grote ondergrondse waterbakken aanleggen, gemetselde kelders die uit verschillende kamers bestaan. Veel grachtenhuizen hebben hun eigen waterkelder. Ze worden gevuld met regenwater of water uit de Vecht.

In mei 1853 werd er voor het eerst gezuiverd drinkwater uit de duinen verkocht aan de Haarlemmerpoort voor 1 cent de emmer. In de jaren daarna wordt het systeem van waterleidingen geleidelijk uitgebreid.

Tetanusprik

Stinkende grachten zijn niet van heel lang geleden. Je hoeft niet stokoud te zijn om je te herinneren hoe die oogstrelende grachten tot ver in de 20e eeuw – vooral op warme zomerdagen – door de stank die ze verspreidden soms niet te harden waren. En dat is niet zo vreemd als je weet dat pas in 1987 de laatste panden aan de grachtengordel werden aangesloten op de riolering. In het oude centrum was daarmee al begonnen in de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw, aan de grachten startte men daarmee in de jaren zeventig. Tot die tijd ging er gewoon een pijp vanuit de woning rechtsreeks de gracht in. Die pijpen, vaak nog in de 17e eeuw aangelegd, kon je zien lopen. Terwijl de rest van de stad een keurige riolering had, dreven de ‘chique grachtengordeldrollen’ gewoon de gracht in.

Tot 2016 zal dit nog steeds gebeuren met de drollen van sommige woonbootbewoners.

Pas drie jaar geleden is Waternet begonnen met het aansluiten van alle Amsterdamse woonboten op de riolering. Inmiddels zijn er 1.000 van de in totaal 2.500 woonboten aangesloten. Uiterlijk 2016 zal de laatste woonboot aangesloten zijn.

Toch zijn deze drijvende drollen niet het enige wat ons tegenhoudt van een heerlijke verfrissende zwempartij in de grachten tijdens zomerse hitte. “Nee, het is sterk af te raden vanwege de vele fietsenwrakken op de bodem. Daaraan kun je je lelijk bezeren,” zegt Maarten Ouboter van Waternet. “En het drukke bootverkeer, vooral in de zomer, maakt het er niet veiliger op.”

Het ligt niet aan de kwaliteit van het water, want dat is, behalve dan in de begintijd van de stad, nog nooit zo schoon geweest. Ouboter, die onder andere ‘controleur kwaliteit grachtenwater’ is: “Officieel is het geen zwemwater, maar het is net schoon genoeg om erin te mogen.” Anders was Maxima toch ook nooit het water in gesprongen in 2012? Ze deed mee aan de Amsterdam City Swim, die dit jaar op 8 september wordt gehouden. Maar enkele voorzorgsmaatregelen zijn niet overbodig. “De zwemmers hebben het advies gekregen om een tetanusprik te halen en een zwempak aan te doen. Ook is het verstandig om de mond dicht te houden tijdens het zwemmen zodat je geen water binnenkrijgt. Dat voorkomt diarree.”

Het water is inmiddels wel zo schoon geworden dat doorspoelen van de grachten niet meer nodig is de laatste jaren. Tot voor kort gebeurde dit in de zomer vier keer per week ’s nachts. Het verversen van de grachten gebeurt door vanuit het IJsselmeer bij gemaal Zeeburg zuurstofrijk water binnen te laten. Vervolgens worden de sluisdeuren gesloten en stroomt het water door de stad heen, richting de binnenstad en verlaat de stad in het westen in het IJ. Ouboter: “In de zomer van 2010 was het erg heet en nog wel nodig. In 2011 en 2012 is er helemaal niet doorgespoeld.”

Schoon water is zuurstofrijk water. De laatste jaren vaart er in de zomer een meetboot van Waternet door de grachten, daarmee wordt onder andere het zuurstofgehalte van het water onderzocht.

Wie weet zien we nog wel eens een stadsstrand verschijnen aan een van de grachten. Als het in de winter kan bij aanhoudende vorst – een stuk gracht vrijhouden van scheepsverkeer – waarom dan niet in de zomer?

 

Verhaal afkomstig uit ThemaTijdschrift 'GrachtenGeheimen'

GrachtenGeheimen kost € 7,95 en is vanaf 28 juni te koop in heel Nederland.

Stichting ThemaTijdschriften is in 2010 opgericht door Roy de Beunje en Anja Krabben. Doel van de stichting is het

uitbrengen van thematische tijdschriften ter verrijking van kennis op het gebied van cultuur, samenleving en

wetenschap. In 2011 is de stichting van start gegaan met de uitgifte van zes tijdschriften.

Meer informatie op: www.thematijdschriften.nl.

Circa:
Nee

Reageren

  • 1
  • 2
  • 3
  • 4
  • 5
Aantal stemmen: 0