Margriet van Engelen: “Ik laat mensen op meerdere manieren naar iets kijken”
Er is mooi bovenlicht in het atelier van Margriet van Engelen. Aan de muur hangen een aantal kunstwerken van metaalgaas en op een drietal sokkels staan werken. Als ik dichterbij bij die sokkels kom, zie ik de werken verdubbeld omdat ze op spiegelglas staan. Ik ben in het atelier van Margriet van Engelen bovenin haar huis in de Botenmakersstraat in Zaandam.
Weinig kunstenaars in Nederland hebben zo veel werk van metaalgaas gemaakt als Margriet van Engelen. Aanvankelijk werkte ze met andere materialen, met name papier. Margriet: “Ik werd allergisch voor lijm waarmee ik het papier verhardde. Wat nu? dacht ik. Ik ging op zoek naar iets wat transparant was. Ik kwam uit op metaalgaas / staalgaas.”
Beeldcorrespondentie
Margriet heeft lang met papier gewerkt. Op zeker moment kwam ze Edith Bons tegen, ook een kunstenares die een ‘beeldcorrespondentie’ met haar voorstelde. Dat vond ze een mooi idee. “We stuurden elkaar werk op A5 formaat, waarbij we op elkaars werk reageerden, ofwel op de vorm, of op de textuur, of op de kleur, of op textuur van het ontvangen werk van de ander. We spraken af om een experiment hierbij te doen, dat werd ‘papier’. Ik vond het leuk, want op de Kunstacademie had ik ook met papier gewerkt. Edith Bons had een Indische achtergrond. Haar man had papier uit Japan mee gebracht, speciaal papier. Toen ben ik papier gaan scheppen waar ik natuurlijke materialen in verwerkte Er kwamen bijzonder papieren tevoorschijn. Ik ging er ook draad in verwerken, dikke of hele dunne. Het ging het op huid lijken van buffels, of schapen. Toen werd het pas echt interessant.”
De samenwerking stopte toen Edith Bons voor enige tijd vertrok naar Indonesië. “Ik heb veel opgestoken. Zij had al een eigen richting, zij verenigde twee culturen, de Nederlandse en de Indische. Ik heb de rijkdom van haar cultuur leren kennen.”
Wat is mijn cultuur?
In 1995 had Margriet drie jaar Academie achter de rug, de HKU in Utrecht. “Ik studeerde in de avonduren. In de opleiding werd niet ingegaan op de kunstmarkt, waar je je in ging begeven. Het was een uitkomst dat ik in contact kwam met de Stichting Amazone (een vrouwengalerie in Amsterdam) daar gebeurde dat wel. Het was leuk om de om ervaring van anderen te horen.”
In de samenwerking met Edith Bons werd ze geconfronteerd met de vraag ‘wat is mijn cultuur?’. “Dat was de christelijke cultuur, ook de cultuur die het licht in de schilderkunst belangrijk vond. Een cultuur die mede vorm had gekregen door invloed van andere landen, met name de voormalige koloniën.”
De klassieken
Maar er was meer. Margriet had Atheneum gedaan, met geen aandacht voor de geschiedenis van de Klassieken. “Dat ben ik in gaan halen. Ik begon met de mythen en sagen van de Grieken en de Romeinen, vervolgens ging ik de filosofen bestuderen. ‘Hoe bestaat het dat mensen uit de oude Klassieke tijd zulke wijze uitspraken konden doen?’ vroeg ik me af.”
Ze ging er werk over maken. We gaan naar een andere kamer, vol met kunstwerken, op de muur en op de grond. Sommige werken met papier en draad, maar de meeste van papier en metaalgaas. “Aphrodite danst” en “Verlangen naar Ithaka” zijn gemaakt van papier en draad. “Ik combineerde mohair draad en papierpulp wat ik over een geboetseerd beeld aan bracht en verwijderde na het verlijmen ervan de klei eronder.” Het ziet er fragiel uit. Op het moment dat ze deze werken maakte ontwikkelde ze de allergie. Ze kon niet op de oude manier verder.
Ze ging naar Italië en zag daar allerlei beelden uit de Klassieke tijd, vaak met het hoofd of de armen of benen eraf en begroeid met mos. Toen ze terugkwam ging ze aanvankelijk koperdraad over een geboetseerd ontwerp solderen. “Dat was niet bevredigend. Er moest nog een laag overheen.” Ze deed er schilderdoek over. “Dat hoefde ik niet te verharden.” Maar het was te grof, de uitstraling was niet kwetsbaar genoeg. Ze zocht iets wat een vaste structuur heeft en ze vond het: metaalgaas. Van boetseren ging ze over naar constructie.
Een avontuur
“’Kan ik dit werk wel’, vroeg ik me af. Het was een avontuur, een grote uitdaging. Ik schafte metaal gaas aan waar ik eerst de puntjes af moest vijlen en ging dat vervolgens vouwen.” Ik zie de eerste uitkomsten aan de muur hangen. Ze kwam uit bij Heraclitus met ‘Alles stroomt’. Ik zie ik twee blauwe golvende rivierachtige werken van metaaldraad en papier aan de muur. Als je goed kijkt zie je in het stromende water ook hoofdjes van mensen.
‘Klopt het wel. Is het alleen maar stromen’ vroeg ze zich vervolgens af. “De mensen doen ook wat met de natuur. Ik ging me interesseren voor migratie / immigratie. Ik bezocht Ellis Island bij New York. Eind 19e, begin 20e eeuw kwamen er massa’s immigranten binnen die een strenge keuring kregen. Voor de mensen die vol hoop kwamen, Joden, Italianen, Ieren, was het een angstige toestand. Het was maar de vraag of ze de test voor de toelating zouden doorstaan. Diverse mensen werden afgewezen en moesten terug of ergens anders heen.” Ze ging ook naar een grote tentoonstelling over immigratie in Berlijn.
Geometrisch werk
Migratie en immigratie was niet iets wat zich alleen in onze tijd afspeelt. Hetzelfde geldt voor het vluchtelingenvraagstuk. “Ik ging naar een lezing in Spui 25, het ging over de moeilijkheden die men tegenkwam om de Canon van de Europese geschiedenis vast te leggen, waarbij men Auschwitz nam als het begin. Hoe kon ik daar een beeld van maken? Hoe verbeeld je het begin van het Europa na Auschwitz?” Ze maakte een trapsgewijs werk van gaas waarin ook het idee van stromen verwerkt was. Ik zie het staan. Dat werk bevredigde niet helemaal. Ernaast staat het volgende werk als het ware op zijn kop, het staat op een spiegel, zodat je het twee keer ziet. Hier is het idee wel krachtig. Het is een vierkant, die lijkt door te lopen in de spiegel die het circulaire van de geschiedenis verbeeldt, met ramen aangebracht aan de zijkanten, die symbool staan voor de verschillende blikvelden van de landen die door de Europese Unie werden samengebracht met de bedoeling er een eenheid van te smeden. ‘Raamwerk van de historie’ heet het (2011). Het is haar sleutelwerk, zegt ze.
Daarna ging ze door met geometrisch werk en ook met spiegels onder de werken. “Het geeft verbreding en een prachtig beeld, het suggereert dat meer blikvelden mogelijk zijn. Tegelijk blijft het transparant.”
In 2013 deed ze mee met een uitwisselingproject met Rusland, met het werk ‘wind en waves’. Het was het Tsaar Peter jaar. Vanuit Stichting Tengel,( een samenwerkingsverband met kunstenaars uit de regio Zaandam), realiseerde ze (als onderdeel van een werkgroep), met behulp van galeries die Russische kunst in stock hadden, een virtuele uitwisseling met Russische kunstenaars.
Onderduikers
Een jaar later werd ze benaderd door iemand van ‘Monumenten Spreken’, een onderdeel van het Comité 4 en 5 mei. In haar huis hadden tijdens de oorlog onderduikers gezeten. Kon zij met dit gegeven iets doen voor het jaar 2015, het jaar van de herdenking van 70 jaar Bevrijding? Ze verdiepte zich in de personen van de onderduikers en besloot om samen met andere kunstenaars naar aanleiding hiervan een tentoonstelling te organiseren. “Het ging om Elly Premsela, beeldhouwster en haar man, Max Wessel. Elly was de zus van Benno Premsela, de vormgever en binnenhuisarchitect. Haar vader was huisarts, hij was vooruitstrevend op het gebied van seksuele hervorming."
Ze legde aan Stichting Tengel voor of er een gezamenlijke tentoonstelling georganiseerd zou kunnen worden. "Men was er enthousiast over. 35 kunstenaars gingen in hun verleden graven over die tijd. Toen er werd gezocht naar inspirerende gedichten sloten dichters uit Zaandam zich erbij aan. Het werd steeds breder. Ook de muziekschool deed mee. De manifestatie ‘Vrede en vrijheid' met als belangrijkste richtsnoer Democratie en tolerantie vond uiteindelijk plaats in het Weefhuis in Zaandijk. De opening gebeurde door de plaatselijke voorzitter van Amnesty.”
Ubuntu
De Installatie ‘Ubuntu’ (2018) maakte ze naar aanleiding van het boek van Antjie Krog over Zuid-Afrika ‘Niets liever dan zwart’. “Antjie Krog onderzoekt hoe het is om in Zuid-Afrika zwart te zijn. Ze doet onder andere verslag van een zitting van de Waarheidscommissie.” Ik zie op de grond in een cirkel tentachtige gaasstructuren in regenboogkleuren. “De mensen zaten en zitten in een kring. Daardoor zijn ze gelijkwaardig. Dat zie je terug bij de Verenigde Naties. Heel vroeger zaten de mensen bij ons ook in een kring bij een eikenboom. Vroeger was er in Zuid-Afrika al een vorm van democratie. Ubuntu is bijzonder, het is een traditioneel Zuidelijk Afrikaanse levensfilosofie van de Zuidelijk Afrikaanse volkeren (Xhosa, Zulu en Shona) met als kerngedachte dat de mens onlosmakelijk met elkaar verbonden is met zijn medemensen, in spirituele zin ook met de overledenen en de nog niet-geborenen. Aartsbisschop Tutu en Nelson Mandela noemden Ubuntu als de bron van hun verzoenende, inclusieve gedachtengoed. Als slachtoffers en daders elkaars medemenselijkheid erkennen maken ze de weg vrij voor vergeving en verwerking van misdaden. Niet iedereen staat achter dit principe in Zuid-Afrika, het is dus niet onomstreden. Maar niets is zo moeilijk als elkaar vergeven. Het verklaart echter wel, waarom het tijdens de zittingen van de Waarheids- en Verzoeningscommissie niet draaide om woede, wraak en vergelding, maar om verzoening.”
Vanwege de onderduikers in haar huis ging Margriet zich nader verdiepen in de onderwerpen pluraliteit en discriminatie. Ze volgde cursussen filosofie van de HOVO bij de Vrije Universiteit over Hannah Arendt en Martha Nussbaum en las vele boeken van en over emigranten o.a. van David van Reybrouck over Mohammed El Bachiri ( “Een jihad van liefde”).
Verbindingen leggen
Tot slot, wat is haar filosofie? "Kunst geeft me de kans om mijn eigen dromen te transformeren en vast te leggen op mijn manier. Het brengt me naar andere gebieden, door reizen naar verschillende interessante werelden, naar architectuur, naar andere culturen en andere manieren van zien. Dit maakt me rijk op een bepaalde manier. In mijn kunst zie je de liefde voor het geometrisch abstracte motief, een liefde die elke cultuur kent, een liefde die verbindt."
Afbeeldingen
1) r.r.r. spiegelb.fragile 2, 2) foto Margriet van Engelen 2019, 3) Ruimte ritme raster 1 op spiegel, 4) Alles stroomt 2, 2009, 5) Ubuntu, 6) light on waves, 7) Fragile flower 4, 8) Aphrodite danst, 9) Breaking fixed patterns, 10) Ruimte, ritme raster 3 wit, 11) Addio Italia, 2011, 12) Eens bijna een bloem, nu bijna winternevel, 2006, 13) Spiegelbeeld rood 2018, 14) Raamwerk van de historie
https://sites.google.com/site/margrietvanengelen/
https://www.facebook.com/margrietvanengelen
