Herinneringen aan Günter Grass
In 1985 vond in Boedapest het Europees Cultuurforum plaats. Het was een vervolgconferentie in het kader van de 'Akkoorden van Helsinki', waarbij de twee toenmalige machtsblokken, aangevoerd door respectievelijk de VS en de Sovjet Unie, afspraken hadden gemaakt over een begin van culturele uitwisseling tussen Oost en West. Günter Grass had als delegatie leider van de West-Duitse deelnemers aandacht gevraagd voor het Europa van de kunstenaars. Zijn voorstel voor een ‘Gesamteuropaïsche Kulturstiftung’ blijkt achteraf gezien visionair.
Destijds werd het voorstel door de tegenstemmen van de VS en Roemenië vakkundig afgeserveerd. Toch was het niet onopgemerkt gebleven. Met name de West-Duitse kunstenaars en intellectuelen die zich in Boedapest achter Grass geschaard hadden wilden het er niet bij laten zitten. Daar dacht de regering van West-Duitsland echter anders over. Op een opzichtig georkestreerd congres met diplomaten en de zogenaamd representatieve civil society - de delegatie van de Heilige Stoel was in vol ornaat en op volle sterkte aanwezig - werd er alsnog gehakt gemaakt van de ideeën van Grass. Hij was er zelf niet bij.
Hoewel ik Grass nooit ontmoet had en per toeval een berichtje over de afloop van Boedapest in de krant had gelezen, heb ik hem opgezocht in Berlijn en hem verteld van mijn voornemen om aan de vervolgconferentie deel te nemen en hem vervolgens hiervan verslag te doen. Ik was vast van plan om op een of andere manier in Nederland aandacht te vragen voor de noodzaak de vrije uitwisseling van ideeën tussen Oost- en West-Europa en die met alle mogelijke initiatieven op gang te helpen. Zoals in de 'Akkoorden van Helsinki' verondersteld wordt zouden kunstenaars en intellectuelen over de zin daarvan toch moeten kunnen praten.
Oost en west om de tafel
Zo vond na lange voorbereiding en met instemming van Günter Grass het eerste 'Europese Kunstenaars Forum' plaats in het Amsterdamse Hilton Hotel in december 1987 als onderdeel van de manifestatie 'Amsterdam Culturele Hoofdstad van Europa - een toekomst voor ideeën'. Belangrijkste sponsor was Roberto Payer, destijds adjunct-directeur van Hilton, producenten waren het Nederlands Theater Instituut, de Akademie der Künste te Berlijn en het Amsterdamse Goethe Institut onder de bezielende leiding van Kathinka Dittrich, die via een omweg toch voor financiële ondersteuning gezorgd had. Gedurende een volle week hadden 28 kunstenaars en intellectuelen uit 20 landen de gelegenheid met elkaar te discussiëren over wenselijkheid en vorm van Grass' voorstel.
Het zou geen incident mogen zijn. Wij wilden een platform bieden voor meningsvorming, debat en dialoog waarvoor elders geen plaats is. Op 14 december 1987 besloten de aanwezigen de informal working body 'Gulliver' op te richten met een door allen ondertekend manifest. Gulliver zou zich moeten inspannen om op alle mogelijke manieren de dialoog op gang te brengen tussen de burgers van de toenmalige communistische staten en die van West-Europa. Na afloop van deze bijeenkomst was de oprichting van de werkgroep Gulliver een feit en kon deze vanaf 1988 worden ondergebracht bij het zojuist opgerichte Felix Meritis dat de door Grass en de zijnen geformuleerde uitgangspunten als inspiratie voor het te voeren beleid zou nemen.
Europeaan in hart en nieren
Na die gedenkwaardige week in Amsterdam hebben nog vele kleine en grotere bijeenkomsten plaatsgevonden, onder andere in het toenmalig Leningrad, Boekarest, Istanbul en Amsterdam. Met Günter Grass heb ik contact gehouden. Ik heb hem nog enkele keren bezocht in zijn Berlijnse woning en kon hem bij zijn laatste bezoek aan Amsterdam in 2002 in Felix Meritis verwelkomen en een lang video gesprek met hem opnemen. Hij was oprecht verbaasd dat zijn initiatief uit 1985, hier in Amsterdam tot een heus Europees centrum voor kunst- en wetenschap had geleid.
Grass was niet alleen een van de grootste literatoren van Europa en de Europese geschiedenis, wij - de Gullivers en Felixianen - hebben hem leren kennen als een bevlogen, soms zelfs bezeten, Europeaan.
Het internationale cultuurleven en Genootschap Felix Meritis in het bijzonder heeft veel aan hem te danken.
Bijschrfit bij de foto:
Günter Grass visited the Felix Meritis Foundation in the fall of 2002. He was welcomed by: from the left: Job Cohen, Mayor of Amsterdam, former member board of trustees Felix Meritis Foundation (FMF); Linda Bouws, director FMF; Michael Zeeman, poet, critic and Gulliver member; Günter Grass; Ton Nijenhuis, director of Germany Institute Amsterdam; Ruud Bleyerveld, board member of the University of Amsterdam; Steve Austen, former director of FMF and co-initiator of Gulliver.
