Het standbeeld dat uitkijkt op de Grote Markt in Haarlem is een beeltenis van Laurens Janszoon Coster. Het is gemaakt in brons door Louis Royer, een van oorsprong Vlaams beeldhouwer die in de negentiende eeuw standbeelden van diverse beroemde Nederlanders maakte. Het beeld van Coster werd onthuld op 16 juli 1856. Sinds die tijd is het een aantal keer van locatie veranderd, maar het heeft wel altijd op de Grote Markt gestaan. Sinds 1966 staat het beeld op zijn huidige plek. In de Haarlemse volksmond wordt het beeldje liefdevol ‘Lautje’ genoemd. Het is een favoriete afspreekplek voor veel Haarlemmers.
Mythe of beroemdheid?
Maar wie was die Laurens Janszoon Coster nu precies? Daar is veel onenigheid over. Vroeger (van de zeventiende tot ver in de negentiende eeuw) gold Coster in Nederland als de uitvinder van de boekdrukkunst. Hij zou volgens het verhaal in ca. 1370 in Haarlem geboren zijn en daar rond 1440 ook zijn overleden.
Coster werkte als koster voor de Sint-Bavokerk (nu: de Grote of Sint-Bavokerk of ‘Oude Bavo’ genoemd) en dit gegeven verklaart direct zijn achternaam. Het verhaal gaat verder dat hij op een dag naar zijn kinderen zat te kijken, die aan het spelen waren met houten letterblokjes in het zand. Toen deze blokjes in het zand vielen en hij de afdruk van de letters in het zand zag, zou hij op het lumineuze idee zijn gekomen zelf houten letterblokjes (in spiegelbeeld) te maken, deze in te smeren met inkt en ze hard op een stuk papier te drukken. Et voilà, de boekdrukkunst was geboren!
Buiten Nederland en tegenwoordig ook binnen de Nederlandse wetenschap geldt echter Johannes Gutenberg (of voluit Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg) als de enige echte uitvinder van de boekdrukkunst. Gutenberg was geen Haarlemmer, zelfs geen Nederlander. Hij was afkomstig uit het Duitse Mainz.
Tegenwoordig wordt zelfs betwist of Laurens Janszoon Coster überhaupt wel bestaan heeft. De Haarlemmers twijfelen hier echter niet aan (alhoewel… de verplaatsing van het beeldje naar de rand van de Grote Markt doet vermoeden dat ook de Haarlemmers er aan twijfelen).
Citymarketing in de zeventiende eeuw
‘Lautje’ past in de reeks fantastische verhalen waar Haarlem om bekend staat. Deze verzinsels stammen uit de zeventiende eeuw. Ze hangen samen met het lofdicht dat Dominee Samuel Ampzing over ‘zijn’ stad Haarlem schreef. Dit was niet meer of minder dan een geplande PR-stunt. Citymarketing avant la lettre dus. Haarlem had, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Alkmaar, de Spanjaarden niet kunnen weerstaan in de Tachtigjarige Oorlog. Ze kon dus niet bogen op een roemrucht verhaal uit die periode. Meerdere verhalen, zoals dat over Coster, maar ook over de kerkklokken van de Oude Bavo (de ‘Damiaantjes’) en de heldhaftige Kenau Simonsdochter Hasselaer, werden verzonnen of sterk aangedikt om mee te kunnen pronken. Het was voor Haarlem dé manier om zich af te zetten tegen het nabij gelegen, en veel belangrijkere, Amsterdam.
Costeriana
Als ‘bewijsmateriaal’ voor de ontdekking van Coster worden vaak de ‘Costeriana’ opgevoerd. Dit zijn oude drukwerkjes uit de Nederlanden die worden toegeschreven aan Coster. Deze zijn nog terug te vinden in de Bibliotheek Haarlem en het Noord-Hollands Archief in Haarlem. Ze zijn verzameld door de eerste bibliothecaris van de Haarlemse bibliotheek. Hij kreeg deze opdracht in 1821 om daarmee het verhaal van Coster te bewijzen. Het is echter niet duidelijk of de boekjes wel echt ruim 400 jaar oud zijn. En áls dat al zo is, dan is dat nog steeds geen hard bewijs dat Coster echt bestaan heeft.
Vernoemingen
Desondanks leeft Coster niet alleen door zijn beeldje verder in het Nederlandse culturele geheugen. Zijn naam leeft verder in verschillende vernoemingen. Zo is de Nederlandse literatuurprijsvoor personen of instellingen die bijzondere inspanningen hebben geleverd ten behoeve van het Nederlandse boek naar hem vernoemd: Laurens Janszoon Costerprijs. Daarnaast draagt ook een Haarlemse middelbare school zijn naam: het Laurens Janszoon Costercollege. En tenslotte is het project “Klassieke Nederlandstalige literatuur in elektronische edities” van de Universiteit van Amsterdam ook naar Coster vernoemd (Project Laurens Jz Coster).
