Eise Eisinga

De Fries Eise Eisinga bouwde in 1774 zijn beroemde planetarium. Hiermee wilde hij  de geruchten uit de wereld helpen dat de aarde uit haar baan om de zon zou slingeren. Het huis van Eise Eisinga in Franeker - met het planetarium aan het plafond - is nu een museum en staat op de Werelderfgoedlijst van UNESCO.

De hoogbegaafde Eise Eisinga (1744-1828) mocht tot zijn spijt niet studeren maar moest als wolkammer werken in het bedrijfje van zijn vader in Dronrijp. Eisinga, die voornamelijk geïnteresseerd was in wiskunde en astronomie, was vaak in de bibliotheek van de nabij gelegen Franeker Akademie (universiteit van Franeker) te vinden. Hier bestudeerde hij de wiskundeboeken van Euclides. Op zijn vijftiende gaf hij zelf een wiskundeboek uit en twee jaar later een boekje over de grondslagen van de astronomie. Later publiceerde hij ook een boek met tekeningen van ongeveer 150 zonnewijzers. Na zijn huwelijk vestigde Eisinga zich in 1768 als wolkammer in Franeker.

Botsing van planeten

Dominee Eelco Alta uit het Friese Bozum voorspelde in 1774 dat op 8 mei van dat jaar de wereld zou vergaan. Omdat de planeten Mercurius, Venus, Mars , Jupiter en de maan op die dag erg dicht bij elkaar zouden staan, zou het volgens de dominee zeer waarschijnlijk zijn dat deze hemellichamen op elkaar zouden botsen, waardoor de aarde uit haar baan geslingerd zou worden en in de zon verbranden. Alta beschreef zijn voorspelling over het einde der tijden in zijn pamflet Philosophische bedenkingen over de conjunctie van de planeten. Niet veel later berichtte de Leeuwarder Courant over Alta’s voorspelling, waardoor er grote onrust en angst onder de Friese bevolking ontstond. Eise Eisinga wilde laten zien dat de voorspelling van Eelco Alta niet mogelijk was en begon met het ontwerp en de bouw van zijn planetarium.

Planetarium

Eise Eisinga bouwde zeven jaar aan zijn planetarium aan het plafond van zijn woonkamer in een grachtenhuisje. Het schaalmodel van het zonnestelsel geeft nog steeds de actuele stand van de hemellichamen aan. De planeten van het planetarium bewegen namelijk in dezelfde tijd rond de zon als de echte planeten. Het uurwerk beweegt door middel van een indrukwekkend raderwerk van houten hoepels en schijven, met tienduizend handgesmede spijkers als tanden. Een slingerklok en negen gewichten drijven dit geheel aan. Net als het planetarium in de woonkamer, is ook deze aandrijving op de zolder te bezichtigen.

Symbool van de Verlichting

Eise Eisinga, die met zijn zelf verworven kennis een voorspelling weerlegde van een dominee, was een voorbeeld van een burger ten tijde van de Verlichting. De Verlichting in de zeventiende en achttiende eeuw stelde de rede of het verstand als hoogste macht, in reactie op de absolute waarheden die door de Kerk en vorsten werden voorgehouden. Burgers die het Verlichtingsideaal aanhingen waren van mening dat kennis de mens en de samenleving kon verbeteren. In Nederland waren de aanhangers van de Verlichting niet zo radicaal en antigodsdienstig als in Frankrijk. Nederlanders waren vooral erg geïnteresseerd in wetenschappelijke nieuwigheden en uitvindingen. De bestudering van de hemellichamen was populair.

Patriot

Geïnspireerd door de ideeën van de Verlichting voegde Eise Eisinga zich in de jaren tachtig van de achttiende eeuw bij de Patriotten. De Patriotten wilden het heersende absolutisme van de Oranje Stadhouders een halt toeroepen en democratisering van de Nederlanden stimuleren.  Patriotten streden voor onder andere volkssoevereiniteit, vrijheid van meningsuiting, gelijkheid van godsdiensten en tegen erfelijke ambten en privileges. Eise Eisinga kwam in 1787 in conflict met de plaatselijke prinsgezinde schutterij en provinciale autoriteiten. Franeker werd een toevluchtsoord voor patriotten en nadat het leger van de Stadhouder in datzelfde jaar Franeker had ingenomen, vluchtte Eise Eisinga naar Duitsland.

Nadat Eise Eisinga gehoord had dat zijn vrouw was overleden en zijn woning verbeurd was verklaard, vestigde hij zich uiteindelijk in het Groningse Visvliet. In 1791 werd hij uitgeleverd aan Franeker om vervolgens veroordeeld te worden tot vijf jaar verbanning uit Friesland. Nadat de Fransen in 1795 Nederland waren binnengevallen, met in hun kielzog gevluchte Patriotten, keerde Eise Eisinga naar Franeker terug. Hij werd lid van het Provinciaal Bestuur en buitengewoon hoogleraar aan de Franeker Academie, tot deze in 1811 op last van Napoleon werd gesloten. Eise Eisinga overleed in 1828 op 84-jarige leeftijd. In zijn testament beschreef hij de werking van zijn planetarium. Drie jaar eerder had  - ironisch genoeg - koning Willem I het planetarium aangekocht voor de Nederlandse Staat. In 1859 kreeg de stad Franeker het planetarium van de Nederlandse Staat.

Functie / titel:
wolkammer, amateur-astronoom
Sekse:
Man

Tags

Reageren

  • 1
  • 2
  • 3
  • 4
  • 5
Aantal stemmen: 0