Papyrus over Jezus’ vrouw: echt of een vervalsing?

Het betreffende papyrusfragmentje heeft ongeveer de afmetingen van een visitekaartje en is aan twee zijden beschreven met tekst in het Koptisch, een oude taal die Egyptische Christenen spraken. In een van de regels staat te lezen: ‘Jezus zei tegen hen: “mijn vrouw…”’ en ‘zij zal mijn discipel kunnen worden’. Historica Karen L. King, gespecialiseerd in de geschiedenis van het vroege Christendom, kreeg het losse fragment opgestuurd van een anonieme verzamelaar met het verzoek om het te onderzoeken.

Volgens King is dit evangelie waarschijnlijk in de vierde eeuw na Christus geschreven, mogelijk als kopie van een vroegere tekst uit de tweede eeuw. Het kan dus niet als historisch bewijs worden gezien dat Jezus inderdaad een vrouw had. Maar de ontdekking is niettemin interessant.

Volgens King en andere religiewetenschappers toont het fragmentje aan dat in ieder geval sommige vroege Christenen rekening hielden met de mogelijkheid dat Jezus een vrouw had. Naast de vier evangeliën uit het Nieuwe Testament (Matteüs, Marcus, Lucas en Johannes) bestaan er immers nog vele zogenaamde ‘apocriefe’ evangeliën, die vaak een ander beeld geven van de historische Jezus en niet in de Christelijke Bijbel zijn opgenomen.

Da Vinci Code

King presenteerde het stukje papyrus op een wetenschappelijk congres in Rome. In een begeleidend artikel gaf ze aan dat diverse gezaghebbende papyrologen en specialisten op het gebied van de Koptische taal het fragment als authentiek bestempelden. ‘De authenticiteit is nog niet volledig vastgesteld, maar we zijn er voldoende van overtuigd om tot publicatie over te gaan’, staat er wel bij te lezen. Zo is er bijvoorbeeld nog geen onderzoek naar de inkt gedaan.

Niettemin zagen veel media direct spannende parallellen met het beroemde boek en film De Da Vinci Code van Dan Brown, waarin twee helden langzaam ontdekken hoe het Vaticaan jarenlang heeft verduisterd dat Jezus getrouwd was om zo de achtergestelde positie van de vrouw in het Christendom te rechtvaardigen.

Een kleine week later kwam het Vaticaan zelf met een reactie. De officiële krant van het kerkstaatje, L’Osservatore Romano, stelde in een hoofdredactioneel commentaar dat het papyrusfragment een ‘onbeholpen, slechte vervalsing’ is. Zo’n verklaring wordt makkelijk afgedaan als gekleurd, omdat het Vaticaan hier uiteraard een zeker belang bij kan hebben. Het wil zoveel mogelijk voorkomen dat alternatieve visies op Gods zoon de ronde gaan doen. Volgens de Bijbel is Jezus immers niet getrouwd. Dat geldt overigens ook voor de historische Jezus, voor zover historici iets over deze figuur afweten.

Ook zonder een chemische analyse van de inkt zeggen veel religiewetenschappers, Koptisch linguïsten en andere onderzoekers sterke aanwijzingen te hebben dat het documentje een moderne vervalsing is. Het stukje papyrus zelf kan uit de vierde eeuw stammen, maar de tekst is er later, mogelijk zelfs zeer kort geleden, opgezet, zeggen zij. Heeft het Vaticaan dit keer de wetenschap achter zich?

Knippen en plakken

Volgens Francis Watson, hoogleraar theologie en religiestudies aan de Universiteit van Durham is de Koptische tekst op het papyrusfragment regel voor regel gekopieerd uit een ander Koptisch evangelie, namelijk het evangelie van Thomas. Volgens Watson heeft de auteur van deze tekst woorden en zinsdelen uit Thomas gehaald en simpelweg de volgorde door elkaar gegooid om een nieuwe tekst te creëren.

‘Een zeer ongebruikelijke manier voor een klassieke auteur om een tekst op te stellen, maar iets wat te verwachten is bij een moderne vervalser met zeer beperkte kennis van het Koptisch’, aldus Watson in zijn heldere artikel. Ook de manier waarop de Koptische letters zijn geschreven past niet bij andere documenten uit die tijd. De letters zijn te slordig, en hier en daar mist inkt. Dat laatste suggereert dat ze niet geschreven zijn met de in die tijd gebruikelijke schrijfinstrumenten.

Kort daarna verscheen er een uitgebreider artikel van Andrew Bernard van de Universiteit van Oxford. Ook hij beschrijft hoe een vervalser het evangelie van Thomas, waarvan een Engelse zin-voor-zin vertaling bestaat, zou kunnen gebruiken om het papyrusje over Jezus’ vrouw te creëren. Volgens Bernard zijn de zinnen er letterlijk uit gehaald. Omdat Jezus op het papyrusje over ‘haar’ en ‘zij’ moet spreken, wat in Thomas niet voorkomt, heeft de auteur hier en daar enkele persoonlijk voornaamwoorden van het Koptisch mannelijk enkelvoud in vrouwelijk enkelvoud veranderd.

Onontkoombaar?

Michael Grondin, samensteller van een vertaling van het evangelie van Thomas, kwam uiteindelijk met een wel hele sterke aanwijzing dat het papyrusje een vervalsing is. Hij wijst op een spelfout in de eerste regel van de Koptische tekst. Die regel luidt, vertaald naar het Nederlands: ‘…(kan) niet mijn discipel zijn. Mijn moeder gaf (aan) mij leven’. Het laatste deel van deze zin, ‘gaf (aan) mij leven’, is volgens Bernard en Watson letterlijk gekopieerd uit het evangelie van Thomas. Maar: op het papyrusje mist een letter (zie afbeelding hieronder).

Grondin heeft daarop zijn vrij toegankelijke online pdf-versie van zijn vertaling nog eens nageplozen en komt met de opzienbarende conclusie precies dezelfde letter daar ook te missen. Is de conclusie dat een moderne vervalser opzichtig gebruik heeft gemaakt van deze moderne, online beschikbare vertaling nu onontkoombaar?

“Ik ben altijd sceptisch geweest over deze ontdekking, omdat de context van deze vondst onbekend is”, reageert Jan Willem van Henten, Hoogleraar Nieuwe Testament aan de Universiteit van Amsterdam desgevraagd. “Onderzoek naar het materiaal en de inkt is wat mij betreft het eerste wat zou moeten gebeuren. Zolang dat niet gedaan is, blijf ik argwanend en denk ik in eerste instantie aan een vervalsing. De hypothese van Bernard, dat er geknipt en geplakt is uit de vertaling van een ander evangelie is, op grond van de gemeenschappelijke fout, aantrekkelijk.”

Toch vindt Van Henten dat er een belangrijk bezwaar kleeft aan het vermoeden van Watson en Bernard. “Het belangrijke sleutelwoord ‘mijn vrouw’ staat nergens in het Thomas-evangelie. Dat spreekt tegen deze hypothese. Kortom: verder technisch onderzoek, met name naar de ouderdom van de inkt, is het enige wat kan uitwijzen of het om een vervalsing gaat of niet.”

http://www.kennislink.nl/publicaties/papyrus-over-jezus-vrouw-echt-of-een-vervalsing