Architect van de ontspanning: Henry Kissinger en de toenadering tot China

Onlangs verscheen het langverwachte boek ‘On China’ van de Amerikaanse oud-minister van Buitenlandse Zaken Henry Kissinger. Kissinger was de grote man achter de toenadering tussen de VS en China tijdens de hoogtijdagen van de Koude Oorlog. Dit hielp China uit zijn zelfopgelegde isolement en zo begon een nieuw hoofdstuk in de internationale politiek waar het land tot op de dag van vandaag de vruchten van plukt.

Henry Kissinger werd in 1923 geboren als Heinz Alfred Kissinger in Fürth, een provinciestadje tussen de heuvels van Beieren in Zuid-Duitsland. De familie Kissinger was van Joodse afkomst. In 1938, kort na de Kristallnacht, vluchtte Heinz en zijn familie naar de Verenigde Staten. Weg van de Jodenvervolging in het Duitsland van de Nazi’s. Kissinger studeerde internationale betrekkingen en ging na de oorlog met het Amerikaanse leger mee naar het bezette Duitsland, waar hij de officieren onderwijs gaf in de politieke structuur van het verslagen Derde Rijk.

Eind jaren vijftig werd Kissinger hoogleraar internationale betrekkingen aan de Universiteit van Harvard. Hij schreef aan een stuk door boeken en artikelen en kwam zowel gevraagd als ongevraagd met adviezen over buitenlandse politiek. Eind jaren zestig maakte Kissinger zich grote zorgen. De macht van de Verenigde Staten was in zijn ogen in een schrikbarend tempo aan het afbrokkelen. Als er niet snel iets zou gebeuren zou de Sovjet-Unie het in de wereld nog voor het zeggen krijgen.

Kissinger in 1970, als Nationale Veiligheidsadviseur van president Nixon.

Ondanks dat Nixon zelf zijn mannetje stond op het gebied van de internationale politiek wist Kissinger zeker dat hij zijn invloed zou kunnen doen gelden. Op zijn eerste werkdag schreef hij namens Nixon persoonlijke brieven aan wereldleiders zoals de Franse president Charles de Gaulle en Leonid Breznjev, de grote leider van de Sovjet-Unie. De president zette slechts zijn handtekening.

Er waren een hoop zaken die dringende aandacht vroegen. Om te beginnen de Vietnamoorlog. Honderdduizenden Amerikaanse soldaten vochten en stierven in de Vietnamese jungle, de oorlog was in eigen land zeer impopulair en het einde leek niet in zicht. Bovendien was de Sovjet-Unie ongestoord bezig zijn kernwapenarsenaal te vergroten. En dan China. Het enorme land was volledig geïsoleerd van de buitenwereld. Behalve dat de Chinezen de Noord-Vietnamese communisten steunden, wisten Nixon en Kissinger vrijwel niets van de Volksrepubliek.

Kernoorlog

De relatie tussen China en de Sovjet-Unie was al enige jaren aan het verslechteren. Dat werd duidelijk toen het op 2 en 15 maart 1969 tot openlijke gevechten kwam langs de Oessoeri Rivier, aan de Chinees-Russische grens. Even leek het conflict te escaleren. Breznjev dreigde een nucleaire aanval op China uit te voeren en beide landen zetten reeds ambassadeurs het land uit. Bovendien waarschuwde Moskou zijn Oost-Europese bondgenoten dat China contact zou willen zoeken met ‘imperialistische mogendheden’, in het bijzonder de VS en West-Duitsland. De Russen voelden zich door de communistische kameraden in Beijing verraden.

Daar zag Kissinger zijn kans. Als Amerika een diplomatieke relatie met China zou kunnen aanknopen zou dat een uitstekende manier zijn om de Sovjets onder druk te zetten. Een verbond met China kon ook wellicht een einde aan de Vietnamoorlog dichterbij brengen. Genoeg reden dus om contact te zoeken met Beijing.

Er was echter wel een probleem. Sinds China in 1949 communistisch werd, was al het diplomatieke contact verbroken. De landen waren officieel zelfs vijanden. Op het eerste gezicht leken de Chinezen niet zo happig op contact met de Amerikanen, gezien de anti-Amerikaanse propagandacampagne die al jaren in het land woedde.

China voelde zich echter oprecht bedreigd door de Russen, die serieuze plannen maakten voor een aanval met kernwapens. Achter de schermen informeerden de Russen zelfs naar een mogelijke Amerikaanse reactie op zo’n aanval. Uiteindelijk zagen ook de Chinezen in dat toenadering tot de VS als serieuze optie overwogen moest worden. Al was het maar voor hun eigen veiligheid.

Maar dat was makkelijker gezegd dan gedaan. Nixon en Kissinger gaven de Amerikaanse ambassadeur in Polen, Walter Stoessel, opdracht contact te zoeken met de Chinese ambassadeur in dat land. Het duurde drie maanden voor hij de boodschap wist over te brengen dat president Nixon geïnteresseerd was in ‘concrete besprekingen’.

Geheimzinnigheid

In januari 1970 kwamen de eerste geheime gesprekken tussen de ambassadeurs op gang. China beloofde twee Amerikaanse gevangenen vrij te laten en Amerika versoepelde zijn handelsembargo tegen de Volksrepubliek. Uiteindelijk droeg het allemaal bij aan president Nixon’s grootste droom: om als eerste Amerikaanse president een staatsbezoek te brengen aan het grote en potentieel zeer machtige China.

Het wantrouwen was echter nog groot. In juli 1970 vielen Chinese MiG straaljagers zelfs een Amerikaans spionagevliegtuig aan. Bovendien was China niet bepaald te spreken over de vergaande militaire steun die de VS aan Taiwan gaven. China zag – en ziet nog steeds – Taiwan als een afvallige provincie die bij de rest van het land ingelijfd dient te worden.

Geheimzinnigheid was Kissingers handelsmerk en de Chinezen beklaagden zich er regelmatig over dat ze nooit goed wisten waar ze met Kissinger aan toe waren. Er was een duidelijke reden voor al die geheimzinnigheid: Kissinger wilde de absolute controle hebben over de buitenlandse politiek van de VS. Met name William Rogers, de minister van Buitenlandse Zaken, mocht van niets weten. Als hij niets wist kon hij zich ook nergens mee bemoeien.

Toch werd steeds duidelijker dat de Chinezen meer dan ooit open stonden voor toenadering tot de VS. Via de ambassade in Pakistan kwam uiteindelijk een belangrijk bericht. Zhou Enlai, de Chinese premier, nodigde een ‘vertegenwoordiger van de president’ uit voor een bezoek aan China. Kissinger stond erop dat niemand anders dan hijzelf zou gaan.

Waarschijnlijk om de Sovjets niet te provoceren, wilden de Chinezen ook graag dat het bezoek geheim zou blijven. Omdat er in de VS nogal wat tegenstanders tegen de toenadering waren, hadden Kissinger en Nixon hier uiteraard geen enkel bezwaar tegen. Het geheime bezoek van Kissinger aan China werd aldus gepland in juli 1971. De volgende stap was het Amerikaanse publiek warm te maken voor het moment dat Nixon zelf kon aankondigen dat hij naar Beijing zou gaan.

Ping-pong diplomatie

Er was een neutrale aangelegenheid nodig om langzaam in het openbaar toenadering te kunnen zoeken. Welk middel was daarvoor meer geschikt dan sport? Verreweg de meest populaire sport in China was natuurlijk ping-pong. Na jarenlange isolatie gaf de Chinese leider Mao toestemming om een Chinees team mee te laten doen aan de wereldkampioenschappen ping-pong in Nagoya, Japan.

De Chinese deelname aan het toernooi was een nauwelijks verhulde diplomatieke missie. Het team weigerde te spelen tegen Zuid-Vietnam, Cambodja en de Sovjet-Unie maar zochten vriendschap bij het Amerikaanse team. Er werden cadeautjes uitgewisseld en de Amerikanen gaven aan graag een keer naar Beijing, de hoofdstad van het ping-pong te komen. “Het bezoek van onze ping-pong vrienden heeft een nieuw hoofdstuk geopend in de relatie tussen de Amerikaanse en Chinese volken. Dit is het begin van veel meer moois,” sprak premier Zhou het Amerikaanse team toe bij hun aankomst. In Washington waren Kissinger en Nixon in extase.

Op 10 juli 1971 was het grote moment aangebroken. Kissinger had eerst Zuid-Vietnam, Thailand, India en Pakistan bezocht voor hij in Islamabad in het vliegtuig stapte voor zijn geheime trip naar China. In de Verboden Stad in Beijing spraken Kissinger en premier Zhou drie dagen over allerlei zaken, zoals de Vietnamoorlog en de kwestie Taiwan. Kissinger en Zhou plande het bezoek van president Nixon in de lente van 1972 en spraken af dat de communicatie in de toekomst via de ambassade in Parijs zou lopen. Alles zou voorlopig geheim blijven. Kissinger zond per telex het afgesproken codewoord ‘Eureka’ naar Washington om aan te geven dat zijn bezoek een succes was.

Het bezoek van Nixon stond nu vast en er was geen reden meer om al te geheimzinnig te doen. Nixon maakte op televisie bekend dat Kissinger in Beijing was geweest. Het ministerie van Buitenlandse Zaken wist van niets. Een paar maanden later kondigde hij ook zijn bezoek aan China aan, dat zou plaatsvinden op 21 februari 1972. Het bezoek werd breed verslagen op radio en TV. Tot frustratie van Nixon zelf werd Kissinger echter de grote held, inclusief sterallures.

Dankzij Kissingers diplomatieke succes was de Amerikaans-Chinese toenadering een machtsfactor van belang geworden in de wereldpolitiek. De Sovjet-Unie zag in dat het buiten dit bondgenootschap stond en gaf zijn provocaties gedeeltelijk op. Kissingers toenadering tot China had dus directe gevolgen in de wereldpolitiek en zorgde mede voor een periode van ontspanning in de relatie met de Sovjet-Unie.

Enkele maanden na zijn legendarische bezoek aan China reisde Nixon als ‘internationale vredesstichter’ op 22 mei 1972 naar Moskou, op uitnodiging van Sovjetleider Breznjev. Daar ondertekende hij het belangrijke ontwapeningsverdrag SALT (zie kader), waarover Kissinger ook al maanden (wederom in het geheim) onderhandelde.

Nixons reis naar China én de Sovjet-Unie bezorgde hem later in 1972 de herverkiezing. Kissinger had zijn diplomatieke sporen definitief verdiend. Hij werd in zijn nieuwe ambtsperiode minister van Buitenlandse Zaken, ten koste van William Rogers. Toen Nixon in 1974 moest aftreden als gevolg van het Watergate-schandaal, bleef Kissinger ook onder zijn opvolger Gerald Ford de hoogste baas op het ministerie.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Mede mogelijk gemaakt door: