Beelden uit het onderbewuste: kunstwerken uit zeldzame Braziliaanse collectie voor het eerst te zien in Nederland | Marres Maastricht
Beelden uit het onderbewuste: kunstwerken uit zeldzame Braziliaanse collectie voor het eerst te zien in Nederland | Marres Maastricht
Met de tentoonstelling Images of the Unconscious haalt Marres, Huis voor Hedendaagse Cultuur, voor het eerst kunstwerken uit de bijzondere collectie van Museu de Imagens do Inconsciente naar Nederland.
Dit museum maakt onderdeel uit van het Braziliaanse nationale centrum voor psychiatrie in Rio de Janeiro. Onder begeleiding van de vooruitstrevende psychiater Nise da Silveira produceerden schizofreniepatiënten hier na WOII een collectie bijzondere kunstwerken. Da Silveira geloofde dat de werken inzicht gaven in hun innerlijke belevingswereld en kreeg daarbij steun van de beroemde psychiater Carl Gustav Jung. De kunst bevestigde voor hem zijn theorie van het collectief onbewuste.
Innerlijke belevingswereld
In een tijd waarin behandelmethoden als elektro-convulsietherapie, lobotomie en insulineshocktherapie gangbaar waren, geloofde psychiater Nise da Silveira dat psychiatrisch patiënten geholpen werden door hun verdriet te uiten in plaats van het te verdoven. In 1946 startte ze de afdeling Activiteitentherapie aan het Centro Psiquiátrico Nacional in Rio de Janeiro. Haar creatieve therapie bleek een krachtig middel om patiënten met schizofrenie te kalmeren en gaf tegelijkertijd toegang tot hun innerlijke belevingswereld.
Carl Jung
De vele tekeningen van circulaire vormen die de patiënten maakten - van onregelmatige tot complexe, harmonieuze structuren - intrigeerden Da Silveira. Ze stuurde er een aantal op naar de beroemde psychiater Carl Gustav Jung. Hij zag in deze mandala’s een bevestiging van zijn theorie van de universele symbolentaal. Ook critici waren onder de indruk van de kwaliteit van de werken. De Braziliaanse kunstcriticus Marcio Doctors zag het werk als een renaissance van de Braziliaanse kunst.
Collectie
Door de jaren heen groeide de zeldzame verzameling uit tot een collectie met ca. 400.000 werken. In 1952 werd de kunstproductie zo omvangrijk dat de afdeling een toonzaal opende: het Museu de Imagens do Inconsciente (Museum van afbeeldingen van het onbewuste). Het museum is tegenwoordig nog steeds onderdeel van het psychiatrisch centrum en handhaaft Da Silveira’s methodes. Hierdoor blijft de verzameling groeien en wordt inmiddels gerekend tot beschermd Braziliaans erfgoed.
Kunstenaars
De tentoonstelling Images of the Unconscious presenteert het werk van drie kunstenaars die deelnamen aan de Activiteitentherapie van Nise Da Silveira: Adelina Gomes, Carlos Pertuis en Fernando Diniz. Zij maakten de kunstwerken tussen 1946 en 1998.
Adelina Gomes
Toen Adelina Gomes (1916–1984) bevrijd werd uit negen jaar eenzame opsluiting, maakte ze een reeks neolithische sculpturen, gevolgd door een kleurrijk oeuvre waarin mensen, huizen en treinen transformeren in bloemen, vogels en planten.
Carlos Pertuis
Carlos Pertuis’ (1910–1977) opname en werk kwamen voort uit een kosmisch visioen dat hij ‘Gods Planetarium’ noemde. Da Silveira vond schoenendozen vol met zijn tekeningen, schilderijen, modellen, houtsneden en teksten. Het summum van Pertuis’ creativiteit was een serie tekeningen waarvoor hij de olieverf en kwasten verruilde voor waskrijt om een mars van personages in verschillende houdingen en kleding uit te beelden.
Fernando Diniz
Vanwege naaktzwemmen bij het strand van Copacabana en gewelddadig verzet, werd Fernando Diniz (1918–1999) in juli 1944 gearresteerd en naar het psychiatrisch ziekenhuis gebracht. Daar maakte hij de mandala’s die Jung in vervoering brachten. Diniz omschreef zijn eerste stappen naar het kunstenaarschap als een herschepping van de ziel.
Over Nise da Silveira
Nise da Silveira werd in 1905 geboren in het arme Noordoosten van Brazilië. Naast 157 mannen studeerde ze als enige vrouw in haar klas af aan een medische opleiding. In 1936, tijdens de dictatuur onder Vargas, werd ze gearresteerd omdat ze deelnam aan de União Feminina do Brasil. In 1944 kreeg ze amnestie en kwam te werken in het Centro Psiquiátrico Nacional. Ze keerde zich tegen opsluiting en elektroconvulsietherapie en stelde nieuwe behandelingsvormen voor. Dankzij haar contact met de Zwitserse psychiater Carl Jung deed de Jungiaanse psychologie zijn intrede in Latijns-Amerika. De diepgaande humanistische aard van haar karakter en werk heeft een sterke invloed gehad op de Braziliaanse cultuur in het algemeen. Haar werk ging vooraf aan de bewegingen voor vernieuwing van de psychiatrie in Engeland (jaren '60), Italië (jaren '70) en Brazilië (jaren '80). In 1999 overleed Da Silveira.
Afbeeldingen
1) Carlos Pertuis - Untitled, 1947 (olieverf op papier) , 2) Fernando Diniz - Untitled,1987 (gouache op karton) , 3) Adelina Gomes - Untitled, 1950 & Untitled, 1950's (gips) , 4) Adelina Gomes - Untitled, 1970 (olieverf op papier)
